Historia o tym jak szachy stały się alegorią społeczeństwa

W końcowej scenie Gambitu Królowej, Beth Harmon po pokonaniu Wasilija Borgowa na turnieju w Moskwie, pod wpływem impulsu wysiada z samochodu wiozącego ją na lotnisko, by dołączyć do grupy szachistów w słynnym moskiewskim parku Sokolniki. Symbolika tej chwili jest jasna. Ubrana w biały płaszcz i kapelusz Beth stała się królową szachów z mocą swobodnego poruszania się po męskim świecie.

Użycie szachów do przedstawienia życia, to w dużej mierze zasługa średniowiecznego świata. Jak argumentuje w swojej książce “Power Play: The Literature and Politics of Chess in the Late Middle Ages” Jenny Adams, wcześni europejscy gracze przekształcili tę grę tak, aby odzwierciedlała ich świat. Od tego czasu poeci i pisarze używali go jako alegorii miłości, obowiązku, konfliktu i spełnienia.

Średniowieczne korzenie gry

Kiedy szachy przybyły do Europy śródziemnomorskimi szlakami handlowymi w X wieku, gracze zmienili grę, aby odzwierciedlić strukturę polityczną ich społeczeństwa.

W swojej pierwotnej formie szachy były grą wojenną, w której figury reprezentowały różne jednostki wojskowe, które chroniły „szacha” i jego doradcę, „wezyra”, w wyimaginowanej bitwie w grze.

Ale Europejczycy szybko zmienili „szacha” w króla, „wezyra” w królową, „słonie” w biskupów, „konie” w rycerzy, „rydwany” w wieże, a „piechurów” w pionki. Po tych zmianach dwie strony planszy nie reprezentowały już jednostek w armii; teraz bronili zachodniego porządku społecznego.

Gra dała konkretny wyraz średniowiecznemu światopoglądowi, że każdy człowiek ma wyznaczone miejsce. Ponadto zrewidowała i ulepszyła bardzo powszechny model „trzech stanów”: walczący (rycerze), modlący się (duchowni) i pracujący (pozostali).

Potem nastąpiła przemiana królowej. Chociaż zasady szachowe w średniowiecznej Europie miały wiele odmian, większość początkowo dawała królowej prawo do poruszania się tylko o jedno pole. Zmieniło się to w XV wieku, kiedy szachowa królowa uzyskała nieograniczoną możliwość poruszania się w dowolnym kierunku.

Jak twierdziła nieżyjąca już historyk ze Stanford, Marylin Yalom w “The Birth of the Chess Queen”, wyniesienie królowej na najsilniejszą figurę pojawiło się po raz pierwszy w Hiszpanii w czasie, gdy tron sprawowała potężna królowa Izabela, ta zmiana uczyniła grę szybszą i ciekawszą.

Taniec godowy
Z potężną postacią kobiety na planszy, było mnóstwo żartów na temat „krycia”, a poeci często używali szachów jako metafory seksu.

Weźmy XIII-wieczny poemat „Huon de Bordeaux”. Chcąc ujawnić swojego nowo zatrudnionego sługę Huona jako szlachcica, król Yvoryn zachęca go do gry w szachy przeciwko jego niezwykle utalentowanej córce.

„Jeśli potrafisz jej dać mata”, mówi Yvoryn, „obiecuję, że będziesz ją miał na jedną noc w swoim łóżku, aby zrobić z nią, co ci się podoba”. Jeśli Huon przegra, Yvoryn go zabije.

Huon nie gra dobrze w szachy. Ale okazuje się, że nie ma to znaczenia, ponieważ wygląda jak średniowieczna wersja Jacoba Fortune-Lloyda, grającego Townesa w Gambicie królowej. Córka Yvoryna, oszołomiona pragnieniem i zdesperowana, by przespać się z tym łamaczem serc, gra źle i przegrywa.

W XIV-wiecznym wierszu „The Avowyng of King Arthur” szachy również symbolizują seks. W pewnym kluczowym momencie król Artur wzywa szlachetną damę do gry w szachy „usiedli razem na skraju łóżka” i „zaczęli grać do świtu, który był tego dnia”. Powtarzające się „krycie” na planszy niezbyt subtelnie wskazuje fizyczną miłość.

Podobnie w Gambicie królowej. Beth gra w pokoju hotelowym ze swoim przyjacielem i miłością, Townesem. Ich pojedynek zostaje jednak przerwany, gdy staje się jasne, że Townes nie podziela jej uczuć. W dalszej części historii Beth gra z Harrym Beltikiem. Ich pierwszy pocałunek ma miejsce nad szachownicą i poprzedza ich seksualną przygodę.

Szachy jako „życie w miniaturze”

Znacznie głębsze i bardziej interesujące są średniowieczne alegorie, które wykorzystują szachy do wzmacniania społecznych obowiązków i więzi między ludzmi.

Żaden autor nie zrobił tego bardziej wszechstronnie niż XIII-wieczny dominikanin, brat Jacobus de Cessolis. W swoim traktacie “The Book of the Morals of Men and the Duties of Nobles and Commoners on the Game of Chess” Jacobus wyobraża sobie szachy jako sposób na nauczenie osobistej odpowiedzialności.

W czterech krótkich sekcjach Jacobus omawia rozgrywkę i fragmenty, opisując sposoby, w jakie każdy z nich przyczynia się do harmonijnego porządku społecznego. Posuwa się nawet do rozróżniania pionków poprzez handel i łączenia każdego z jego „królewskim” partnerem. Pierwszy pionek to rolnik, który jest przywiązany do zamku, ponieważ dostarcza królestwu żywność. Drugi pionek to kowal, który robi zbroję rycerzowi. Trzeci to adwokat, który pomaga biskupowi w sprawach prawnych. I tak dalej.

Dzieło Jacobusa stało się jednym z najpopularniejszych w średniowieczu i według historyka szachowego HJR Murraya w pewnym momencie dorównywało w liczbie egzemplarzy Biblii. Chociaż Jacobus w swoim prologu sugeruje, że jego książka jest najbardziej użyteczna dla króla, reszta jego traktatu wyjaśnia, że wszyscy ludzie mogą skorzystać na przeczytaniu jego pracy, ucząc się gry i wartości, które z niej płyną.

Alegoria Jacobusa staje się jednym z głównych przesłań Gambitu królowej. Beth osiąga swój pełny potencjał dopiero wtedy, gdy nauczy się współpracować z innymi graczami. Ale to nie jedyne współczesne dzieło, które wykorzystuje szachy w ten sposób. Gwiezdne Wojny, Harry Potter i Kamień Czarnoksiężnika oraz Łowca androidów, by wymienić tylko kilka, używających tej gry w kluczowych momentach, aby pokazać rozwój postaci lub stać się metaforą konfliktu.

Dlatego następnym razem, gdy zobaczysz nagłówek, taki jak „Trump bliski mata” i „Gang 10: mat Obamy” lub reklamę testu na niewierność „Szach mat”, możesz podziękować - lub przekląć - średniowieczny świat.

Spostrzeżenie wielkiego mistrza Garry'ego Kasparowa jest wyjątkowo prawdziwe. „Szachy” - zażartował kiedyś - „to życie w miniaturze”.

Ten artykuł autorstwa Jenny Adams pojawił się po raz pierwszy w The Conversation - tłumaczenie na język polski Mateusz Włodarczyk.

Jenny Adams jest profesorem nadzwyczajnym języka angielskiego na Uniwersytecie Massachusetts Amherst.

Źródło: The Queen’s Gambit and beyond: A history of how chess became an allegory for society